เอ่ยถึงชุมชนมอญ คนทั่วไปจะคิดถึงมอญภาคกลาง ที่กระจายตัวอยู่ในหลายจังหวัด เช่น ราชบุรี กาญจนบุรี ลพบุรี ปทุมธานี นนทบุรี น้อยคนนักจะทราบว่ามอญกลุ่มหนึ่ง อาศัยอยู่ใน จ.ลำพูน เพราะเป็นถิ่นล้านนา ที่แม้จะมีความหลากหลายทางชาติพันธุ์ เช่น คนพื้นเมือง ไทยวน ไทเขิน ไทลื้อ ไทยอง ปกาเกอะญอ อาข่า ลีซู ลาหู่ ม้ง ฯลฯ แต่แทบไม่เคยกล่าวถึง “มอญ”มาก่อน
ลุงจันทร์ เขียวพันธุ์ ผู้รับผิดชอบโครงการชุมชนน่าอยู่ หมู่บ้านหนองดู่ ต.บ้านเรือน อ.ป่าซาง จ.ลำพูน เล่าว่า ใน จ.ลำพูน มีคนไทยเชื้อสายมอญอาศัยอยู่ 2 หมู่บ้าน คือบ้านหนองดู่ และบ้านบ่อคาว ซึ่งแยกตัวออกไปจากบ้านหนองดู่ ไปตั้งหมู่บ้านใหม่ โดยชาวมอญที่นี่ ถือเป็นชาติพันธุ์มอญที่เก่าแก่ คนที่มีอายุตั้งแต่ 40 ปีขึ้นไป ยังคงรับประทานอาหารพื้นบ้านมอญ และพูดภาษามอญได้ แต่เด็กและวัยรุ่น 65% มักจะออกไปเรียน หรือประกอบอาชีพนอกชุมชน เหลือ 35% อยู่ในหมู่บ้าน หากก็ไม่ใส่ใจอาหารพื้นบ้านของมอญ ทั้งที่มีคุณค่าทางโภชนาการสูงมาก
เช่นเดียวกับประเพณีวัฒนธรรมดั้งเดิมที่ถูกละเลย ไม่ว่าจะเป็นการทำพิธีกรรมทางศาสนาแบบพิธีกรรมมอญ การแต่งกายด้วยชุดมอญในงานสำคัญต่างๆ การสวดมนต์ด้วยภาษามอญ วัยรุ่นส่วนหนึ่งปกปิดรากเหง้าของตัวเอง รู้สึกอับอายที่จะให้คนอื่นๆ รู้ว่าตนเองมีเชื้อสายมอญ จึงเป็นที่มาของการทำโครงการชุมชนน่าอยู่ หมู่บ้านหนองดู่ เพื่อค้นหารากเหง้า วิถีชีวิตของคนมอญ โดยเฉพาะภาษา การแต่งกาย และอาหารพื้นบ้านของชาวมอญ ที่จำเป็นต้องฟื้นฟู เพื่อให้คนรุ่นใหม่ได้รู้จักและสืบทอดต่อไป
“ช่วงวัยรุ่นผมบวชเรียนตั้งแต่อายุ 16 ปี แล้วไปอยู่กรุงเทพฯ พอลาสิกขาก็ทำงานในภรุงเทพมาตลิด และมีโอกาสไปใช้ชีวิตที่ประเทศออสเตรเลีย 10 ปี รวมเวลาที่ออกจากบ้าน 30 กว่าปี พอกลับมาอยู่บ้านในวัย 50 ปี ทุกอย่างแตกต่างจากสมัยเด็กโดยสิ้นเชิง ซ้ำเมื่อมองไปถึงชาวมอญที่อาศัยอยู่ใน จ.เชียงใหม่ อีก 2 หมู่บ้าน คือบ้านต้นโชค ต.ยุหว่า และบ้านหนองครอบ ต.แม่ก๊า อ.สันป่าตอง ที่อยู่ห่างจากชาวมอญลำพูน แค่ลำน้ำปิงกั้นขวาง ก็พบว่าถูกกลืนทางวัฒนธรรม จนกลายเป็นคนพื้นเมืองของล้านนาไปหมดแล้ว” ลุงจันทร์ อธิบาย
ในสมัยก่อน เมื่อมีงานศพของคนมอญ จะมีการพิธีหน้าศพค่อนข้างมาก เช่น การฟ้อน การร้องไห้ ทุบหม้อข้าวหม้อแกง ล้างหัวกระได ทุกวันนี้พิธีกรรมทางศาสนาเกี่ยวกับงานศพหายสูญไปแล้ว เหลือแค่การทำบุญครบ 7 วัน ขณะเดียวกันเครื่องดนตรีขึ้นชื่อคือปี่พาทย์ คนรุ่นหลังพากันขายไปหมด แม้ปัจจุบันจะยังหาซื้อชุดปี่พาทย์ได้ แต่ก็ไม่ใช่ปี่พาทย์โบราณ
อันที่จริงแล้ว คนมอญที่ อ.ป่าซาง จ.ลำพูน กับ อ.สันป่าตอง จ.เชียงใหม่ เป็นมอญคนละกลุ่ม ที่อพยพเข้ามาอาศัยอยู่ใกล้กัน และเมื่อสืบค้นรากเหง้าอย่างจริงจัง ก็พบว่ามอญลำพูนเป็นชนดั้งเดิม คู่กับลั๊วะ โดยเข้ามาตั้งแต่สมัยเสียม ก่อนเป็นสยาม หรือก่อนสมัยเจ้าแม่จามเทวี แต่คนรุ่นหลัง และนักประวัติศาสตร์บางคนเข้าใจผิด คิดว่าคนมอญลำพูนเข้ามาพร้อมกับเจ้าแม่จามเทวี ที่มาจากเมืองละโว้ หรือลพบุรี จนเกิด 3 ข้อสันนิษฐาน ต่อคนมอญที่นี่ ว่า 1) เป็นชนชาติมอญดั้งเดิม 2)เป็นมอญที่อพยพตามเจ้าแม่จามเทวี มาจากละโว้ และ 3) เป็นชาวมอญจากพม่าที่อพยพเข้ามาตั้งถิ่นฐาน
ลุงจันทร์ ย้ำถึงหลักฐานสนับสนุนความเป็นชนชาติดั้งเดิมว่า แม่น้ำปิง ในสมัยก่อนเรียงลั๊วะมิง แล้วกลายมาเป็นระมิงค์ ส่วนคำว่าปิง มาภายหลัง และภาษาพูดของคนมอญในลำพูน ก็ออกเสียง สำเนียง ใกล้เคียงกับคนมอญบางขันหมาก จ.ลพบุรี ดังนั้นในการฟื้นฟูให้คนมอญเห็นความสำคัญและภาคภูมิใจในตัวเอง จึงต้องอาศัยเวลา และมีกิจกรรมรองรับ
ด้านป้าพรพรรณ เขียวพันธุ์ ภรรยาคู่ชีวิตของลุงจันทร์ กล่าวถึงอุปสรรคของการทำงานว่า ภายในหมู่บ้านหนองดู่ มี 200 กว่าหลังคาเรือน เดิมชาวบ้านทำนา มีที่นาของตนเอง แต่ภายหลังลูกหลานขายเกลี้ยง ทำให้ต้องอพยพไปอยู่ที่อื่นแบบกระจัดกระจาย และในหมู่บ้าน ก็เหลือผู้สูงอายุเป็นส่วนใหญ่ จึงขอความร่วมมือจากคนกลุ่มนี้เป็นหลัก ในการถ่ายทอดความรู้และภูมิปัญญาในด้านต่างๆ ให้กับเด็กมอญรุ่นใหม่
นอกเหนือจากการรณรงค์ให้แต่งกายแบบมอญ ในงานประเพณีสำคัญต่างๆ และจัดกิจกรรมตามวิถีของคนมอญ เช่น การแห่หงส์ แหธงตะขาบ ทำข้าวแช่ ในช่วงเทศกาลสงกรานต์ วันที่ 16 เมษายน การลอยเฮือสะเปา (เรือสำเภา) ในวันลอยกระทง สอนเด็กๆ เพาะพันธุ์ไม้ที่สำคัญต่อคนมอญ อย่างต้นกล้วย กระเจี๊ยบ ขี้เหล็ก และให้กลุ่มแม่บ้านสอนเด็กทำอาหารมอญ อาทิ แกงดอกส้าน แกงขี้เหล็ก แกงบอน แกงดอกส้าน แกงกระเจี๊ยบมอญ แกงกล้วยดิบ แกงปลาปั้น (ปลากราย) แกงหยวกกล้วย คั่วคน่อม (ผัดขนมจีน) ฯลฯ
คนมอญกินอยู่อย่างเรียบง่าย อาศัยเรือนไม้อยู่ใกล้ลำน้ำ ยกใต้ถุนสูง แต่เดี๋ยวนี้หาดูได้ยาก กลายเป็นบ้านปูนเกือบหมดแล้ว ส่วนอาหารการกินก็มีเอกลักษณ์ เช่น แกงหยวกกล้วยใส่ปลาแห้ง จะไม่ใส่เนื้อหรือไก่เหมือนคนเชื้อสายไทยอง ที่นำสูตรดั้งเดิมของคนมอญไปดัดแปลงให้หลากหลายยิ่งขึ้น
“ทุกวันนี้ ชาวมอญในลำพูนรู้จักตัวตนของตัวเองยิ่งขึ้น ไม่อายที่จะบอกกับคนอื่นๆ ว่าเป็นคนมอญ ในวาระโอกาสสำคัญก็แต่งกายด้วยเสื้อผ้าแบบมอญ จนเป็นที่ยอมรับโดยทั่วไป เมื่อทางสมาคมมอญแห่งประเทศไทยจัดงาน ก็จะเชิญไปร่วมตลอด หรือในท้องถิ่นเองทางองค์การบริหารส่วนตำบลบ้านเรือน ก็สนับสนุนให้อนุรักษ์วิถีชีวิต ความเป็นอยู่แบบมอญไว้ แต่ค่อนข้างเน้นประชาสัมพันธ์ด้านท่องเที่ยวมากเกินไป ซ้ำข้อมูลบางอย่างที่เผยแพร่ไม่ตรงกับที่ประวัติศาสตร์จารึกไว้ เช่น ระบุว่าเจ้าแม่จามเทวี ปฐมกษัตริย์แห่งอาณาจักรหริภุญชัย หรือลำพูนในปัจจุบัน มีกำเนิดอยู่ที่นี่ ไม่ใช่เมืองละโว้ จึงไม่เป็นที่ยอมรับในวงกว้าง” ป้าพรพรรณ กล่าว 
หากไม่ว่าจะมีอุปสรรคเพียงใด ความภาคภูมิใจในความเป็นคนไทยเชื้อสายมอญ ทำให้ลุงจันทร์ และภรรยายังพร้อมที่จะก้าวต่อไป โดยเจียดพื้นที่สวน 5 ไร่ ทำศูนย์การเรียนรู้ชุมชน ให้ความรู้เกี่ยวกับวิถีของมอญในช่วง 100 กว่าปีที่ผ่านมา เพื่ออนุรักษ์และฟื้นฟูศิลปวัฒนธรรมของคนมอญให้คงอยู่สืบไป.
